Dos ecclesiae i dos parochii na przykładzie wizytacji kanonicznej parafii diecezji włocławskiej z lat 1710-1711
Dos ecclesiae and dos parochii illustrated with an example of the canonical visitation of the parishes in the Diocese of Włocławek in the years 1710-1711

Summary/Abstract: W okresie staropolskim prawidłowe funkcjonowanie parafii było uzależnione od uposażenia jej w odpowiednie podstawy materialne. Z jednej strony powinny one zabezpieczać byt rządcy kościoła, który za wykonywaną pracę duszpasterską otrzymywał zapłatę. Ta część dochodów nosiła w źródłach nazwy dos parochii, proventus parochi, bona beneficialia czy peculim clericale. Z drugiej strony w niektórych wizytacjach kanonicznych wymieniano i wyodrębniano, obok wspomnianego uposażenia plebańskiego, także inny rodzaj uposażenia zwany dos ecclesiae, proventus ecclesiae, reditus ecclesiae, bona fabricae czy też peculium ecclesiasticum. Pierwszym typem dochodów samodzielnie zarządzał pleban. Natomiast w przypadku drugiego w zarządzie pomagali mu świeccy wybrani spośród parafian, których zwano witrykami, witrykusami, prowizorami, czasem ekonomami, opiekunami, kustoszami czy szerokim kontekście ministrami kościoła. Omawiając zagadnienie uposażenia warto pamiętać o problemach związanych z wyodrębnieniem uposażenia plebańskiego i ściśle kościelnego. Nawet w dokładnych osiemnastowiecznych wizytacjach kościelnych nie zawsze wyodrębniano dos parochi i dos ecclesiae. Wprawdzie taki podział znało prawo kościelne już od średniowiecza, ale często w wizytacjach omawiano je łącznie w trakcie opisywania uposażenia parafii. Mogło być też tak , że nawet jeśli rozróżniano dos parochi od dos ecclesiae, to i tak dochodami na potrzeby fabryki kościoła gospodarował pleban, jako główny zarządca majątku kościelnego. Wówczas jednak to on musiał wyznaczyć niezbędne środki z całości dochodu uzyskiwanego z beneficjum - tak własnego plebańskiego, jak też tego przeznaczonego na kościół.W przypadku przedrozbiorowej diecezji włocławskiej widać wyraźne kontrasty regionalne tak, jeśli chodzi o samą obecność witryków w parafiach, jak też o wyodrębnianie dochodów stricte kościelnych od plebańskich. Na początku XVIII wieku odsetek parafii ze prowizorami wynosił w archidiakonacie pomorskim niemal 56%, z kolei we włocławskim nieco ponad 30% i tylko w 2% parafii w archidiakonacie kruszwickim. Pół wieku później dysproporcje były jeszcze bardziej wyraźne: witryków miało 76% parafii na Pomorzu, 27% we Włocławskiem i jedynie 9% w Kruszwickiem. Powyższe ustalenia potwierdza również analiza źródłowa zapisów dotyczących uposażenia beneficjalnego i kościelnego odnotowanych w omawianej wizytacji biskupa Szaniawskiego. Okazuje się, że w archidiakonacie pomorskim najczęściej, już na poziomie podtytułów wizytacyjnych, wyodrębniano dos ecclesiae i dos parochii. Próżno szukać takiego podziału w wizytacjach parafii kujawskich. Dokładniejsza analiza konkretnych zapisów źródłowych dotyczących świątyń archidiakonatu pomorskiego pokazuje, że na dochód stricte kościelny składały się nie tylko z zwykłe komponenty tego rodzaju uposażenia, jak np. składki zbierane w czasie nabożeństw czy należne kościołowi opłaty pogrzebowe. Uposażenie kościoła wyodrębniano od plebańskiego, gdy w grę wchodziły dodatkowe składniki, jak nieruchomości budowlane (domy, chaty czy mieszkania - niemal 27% świątyń), nieruchomości gruntowe (pola, łąki, sady, ogrody, lasy czy wody - 21,5%), zapisy pieniężne i legaty (ponad 10%). Były też inne, lecz już mniej liczne składniki przynoszące dochód kościołom pomorskim, jak np. barcie pszczele czy legowane bydło. Wszystkie wpływy z tych źródeł trafiały do skarbony kościelnej, a o ich wydatkowaniu decydowali wspólnie pleban i witrycy.

• Details
• Contents