Przypadek ludu Sámi w dziewiętnastowiecznej antropologii brytyjskiej
The Case of the Sámi in the Nineteenth--Century Antropology in Great Britain

Summary/Abstract: Samowie, tradycyjnie znani Lapończykami (ang. Lapps lub Laplanders), są ludem ugrofińskim zamieszkującym obszar Arktyki. To jedyni rodowici mieszkańcy Skandynawii uznani i chronieni na mocy międzynarodowych konwencji rdzennych ludów. Dokładne znaczenie terminu Lapp oraz powody, z jakich weszło ono do powszechnego użytku jest nieznane. Lapończycy nazywają sami siebie Samit (The Samis) lub Sápmelaš (krewni Sami). Od czasów prehistorycznych, populacja Samów w Arktycznej Europie zamieszkiwała na obszarze, który rozciąga się na ziemiach znanych obecnie jako Norwegia, Szwecja, Finlandia i Rosyjski Półwysep Kolski. Tradycyjnie Samowie wykonywali różne zajęcia jako źródło swego utrzymania, w tym m.in. przybrzeżne rybołówstwo, pozyskiwanie futer i pasterstwo owiec. Ich najbardziej znanym środkiem utrzymania była pół-koczownicza hodowla reniferów. Londyński The Times z 8 lutego 1816 r. opublikował artykuł, informujący, że grupa Samów przyjechała do Londynu. Wizyta, o której pisał The Times była przedsięwzięta przez Samów z powodów ekonomicznych i miała na celu poprawienie ich sytuacji materialnej. Przywieźli ze sobą drób, który oferowali w różnych miejscach Londynu, i który sprzedawał się dobrze. Współcześnie Samowie wciąż muszą radzić sobie ze skutkami prześladowania swej kultury, swego języka. Ponoszą konsekwencje strat związanych m.in. z pokoleniami dzieci Samów oddawanych do misjonarzy i państwowych szkół z internatem, czy też spuścizną przepisów, które zostały stworzone po to, aby odmówić im wielorakich praw (np. prawa do ich wierzeń, języka, gruntów i do tradycyjnych praktyk ich źródeł utrzymania). Od wieków byli też przedmiotem dyskryminacji i nadużyć ze strony dominujących kultur, które uzurpowały sobie prawo do posiadania ich ziem. Badania etnograficzne Samów zapoczątkował już w XVIII w. szwedzki botanik Karol Linneusz (Carl von Linné). Kontynuowano je w XIX w. m.in. w Anglii. W 1875 r. podczas spotkania Royal Anthropological Institute and Ireland w Londynie (RAI), dr Simms odczytał Note on Five Lapp Skulls (Uwagi o pięciu lapońskich czaszkach). Ówczesne zainteresowanie Samami wynikało z postrzegania ich, jako ostatnich żyjących autochtonicznych ludów Europy. Z kolei Johann Friedrich Blumenbach (1752-1840) w rezultacie swych badań wykluczył Samów z kaukaskiej rasy białych ludów europejskich i zaliczył ich do populacji Mongołów, na podstawie studiów ludzkich czaszek, przechowywanych w muzeum anatomicznym w Getyndze. Wyniki dalszych badań opublikował RAI w 1877 r. Był to raport z wyprawy badawczej Aleksandra v. Horcka, w którym to mocno zaakcentowano, iż badania Samów posiadają ogromne znaczenie dla odtworzenia historii ludzkości. W XIX w. jednakże nie tylko antropolodzy byli zainteresowani Samami. Przedsiębiorcy działający w show-biznesie uświadomili sobie, że wygląd Samów może przyciągnąć publiczność na specjalne pokazy, które stałyby się lukratywnym źródłem dochodu. Jak donosił „The Times” w artykule z 21 stycznia 1822 r., niejaki Pan Bullock zabawiał londyńczyków pokazując rodzinę Samów wraz ze stadem reniferów (Ryc. 1). Również Carl Hagenbeck (1844-1913) w obliczu upadłości swego handlu zwierzętami w 1874 r. zorganizował wystawę żywych Samów i reniferów. W 1885 r. w Alexandra Palace w Londynie zorganizowano wystawę poświęconą ludowi Sami. Stała się ona dla członków RAI okazją do bliższego poznania Samów. Prezentowana na ekspozycji rodzina Samów została przebadana przez A.H. Keane’a i J.G. Garsona. Ich raporty zostały później opublikowane w czasopiśmie RAI. Raport Garsona koncentrował się na aspektach fizycznych i medycznych obserwacjach, a także na pomiarach, zaś Keane próbował przedstawić pełną etnologiczną diagnozę Samów. Ów pokaz był uzupełniony wystawą zdjęć Samów zrobionych przez księcia Rolanda Bonaparte (zob. fot. 2-15)23. Bonaparte zainteresował się antropologią w 1883 r., kiedy to według metody antropometrycznej mierzył i fotografował tubylców Surinamu podczas Kolonialnej Wystawy w Amsterdamie. W 1884 r. podróżował przez trzy miesiące po Laponii prowadząc badania i fotografując Samów. Tłumaczył, że badał owych tubylców z dwóch punktów widzenia – antropometrycznego i etnograficznego. Bonaparte zmierzył około 150 Samów z regionów Tromsö, Finmark, Rosyjskiej Laplandii, a także z Karesuando w Szwecji. Fotografie Samów wykonane przez R. Bonaparte są wyjątkowe, w tym sensie, że nie wpisują się w obowiązujące wówczas trendy i techniki fotografii antropologicznej. Możemy powiedzieć, iż Bonaparte wykonał swoje fotografie raczej w celu ilustracji pomiarów Samów, niż z zamiarem przygotowania materiału do dalszych skrupulatnych studiów w późniejszym okresie. W roku 1971 norweski uczony Asbjörn Nesheim zauważył, że zapis nazwisk osób sfotografowanych przez księcia Rolanda byłby przydatny do śledzenia ich potomków, a badania genealogiczne mogłyby być zainicjowane i oparte na zdjęciach Bonapartego. Ostatnio RAI został poproszony przez profesora Petera Sköld z Vaartoe Centre for Sámi Research na Uniwersytecie Umeå w Szwecji o dostarczenie kopii zdjęć z nazwiskami osób z kolekcji Bonapartego. Naukowcy z Umeå pracują nad bazą danych ludności regionu Sápmi, na obszarze północnej Szwecji zamieszkanym przez Samów. Centre for Population Studies ustaliło, że kilka osób uwiecznionych na zdjęciach z kolekcji Bonapartego jest wymienionych w aktach kościelnych wsi Karesuando, które teraz są dostępne elektronicznie za pośrednictwem bazy demograficznej w Umeå University. Planowane są dalsze badania i identyfikacja potomków osób sfotografowanych w 1844 r. przez Bonapartego. Jeśli to się uda, wówczas to, co zaczęło się w XIX w. jako antropometryczna przygoda księcia Rolanda może okazać się cennym i bardzo osobistym doświadczeniem.

• Details
• Contents